THE INFLUENCE OF INTERNATIONAL AND REGIONAL DEVELOPMENTS ON TURKEY'S INVOLVEMENT IN GLOBAL ENERGY PROCESSES
Keywords:
Turkey, energetic security, pipelines, energetic infrastructures, the system of the three seasAbstract
Certain developments that followed the end of the Cold War have completely reshaped the energeopolitics in the Caspian-Black Sea region. The new international situation made Turkey a far more realistic and pragmatic player, as energy security became a growing concern on its foreign policy agenda. Nowadays Turkey aims to take advantage of its geographic location as a natural bridge connecting Europe with the Caspian and Middle Eastern energy centers, while seeking a compromise between global market characteristics, geopolitics and realpolitik. Within the framework of the “System of three seas”, the article assesses the new energy order and discusses Turkey as a key to the current energy equations of the Middle East.
References
Երկրի բնակչությունը 2015 թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ կազմել է 78.741.053 մարդ՝ 2010թ-ից ի վեր աճելով ավելի քան 5 միլիոնով: Տե՛ս http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21507 (16.05.2016):
Վերջին 15 տարվա ընթացքում երկրի ՀՆԱ-ն աճել է տարեկան միջինում 3.93 %- ով: Տե՛ս http://www.tradingeconomics.com/turkey/gdp-growth-annual (16.05.2016):
Տե՛ս, օրինակ, Misiągiewicz J., Turkey as an Energy Hub in the Mediterranean Region, Spectrum: Journal of Global Studies, vol. 4, № 1, 2012, pp. 107-126, Arcuri A., The Rise of a New Superpower: Turkey's Key Role in the World Economy and Energy Market, SpringerBriefs in Economics, 2013:
“Anchors aweigh”, The Economist, 21.10.2010, http://www.economist.com/node/17276440 (22.09.2015):
‘‘Atlantic Council’ Ekonomi ve Enerji Zirvesi Açılışı’nda Yaptıkları Konuşma”, Աբդուլլահ Գյուլի անձնական կայք, 21.11.2013, http://www.abdullahgul.gen.tr/ konusmalar/371/87821/atlantic-council-ekonomi-ve-enerji-zirvesi-acilisinda-yaptiklarikonusma.html (22.09.2015): Տրանսանատոլիական գազատարի հիմնարկեքի արարողության ժամանակ այս մասին հայտարարել էր Թուրքիայի նախագահ Ռ. Թ. Էրդողանը: Տե՛ս “Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Temel Atma Töreni’nde Yaptıkları Konuşma”, ԹՀ նախագահի պաշտոնական կայք, (17.03.2015), http://www.tccb.gov.tr/ konusmalar/353/29804/trans-anadolu-dogal-gaz-boru-hatti-tanap-temel-atmatoreninde-yaptiklari-konusma.html (22.09.2015):
Kennedy P., The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000, Random House, 1987, pp. 151-215:
Mackinder H., Democratic ideals and reality, W.W. Norton, 1962, p. 150: 9Brzezinski Z., The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, Basic Books, 1997, p.124, p.148: 10Chase R., Hill E., Kennedy P. (eds.), The Pivotal States. A New Framework for U.S. Policy in the Developing, World. W. W. Norton, 1999, p.
Նույն հարցի շուրջ տե՛ս նաև Cyr A., Turkey’s Continuing Role as a Pivotal Ally in a Rapidly Changing Region, Orbis, vol. 59, № 2, 2015, pp. 215–232, Fuller G., The New Turkish Republic: Turkey as a Pivotal State in the Muslim World, United States Institute of Peace Press, 2008.
Fesharaki F., “Energy and the Asian Security Nexus” in Journal of International Affairs 53, 1999, p. 85.
Barnes, J. et al, Introduction to the study, in Victor D., Jaffe A., Hayes M. (eds.), Natural gas and geopolitics: from 1970 to 2040, Cambridge University Press, 2006, p. 5.
Տե՛ս Թուրքիայի էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության 2015- 2019 թթ. ռազմավարական ծրագիրը՝ http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT %2F1%2FDocuments%2FStratejik+Plan%2FETKB+2015-2019+Stratejik+Plani.pdf (22.09.2015): Օրինակ, տե՛ս Arıboğan D., Geleceğin Haritası, İstanbul, Profil Yayınları, 2008 (մասնավորապես՝ էջ 151-153); Bilgin M., “Energy Supply Security Problems and Alternative Solutions" in Turkey's Strategic Vision in 2023 Project, working paper at Turkey’s Strategic Vision in 2023 Project, Istanbul, TASAM, 17 September 2008; Arıboğan D., Bilgin, M., “New Energy Order Politics Neopolitics: From Geopolitics to Energeopolitics”, Uluslararası İlişkiler, vol. 5, № 20, 2009, p. 109-132; Coşkun B., Carlson R., “New Energy Geopolitics: Why Does Turkey Matter?”, Inside Turkey, vol. 12, № 3, pp. 205-220:
Davutoglu A., “Turkey in 2008”, The Henry Jackson Society, 11.06.2008, http://henryjacksonsociety.org/2008/06/11/turkey-in-2008/ (22.09.2015):
Թեև «Մեծ Մերձավոր Արևելք» եզրույթն ամերիկյան միջավայրում կիրառվել է դեռ 1980 թ., այն իր այժմյան ընդգրկմանը հասել է 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ից հետո: Այս տերմինի տակ հասկացվում է Մավրիտանիայից մինչև Պակիստան և Թուրքիայից մինչև Սուդան ընկած ընդարձակ տարածքը: «Մեծ Մերձավոր Արևելք» նախաձեռնության և ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության կապի մասին տե՛ս Girdner E., “The Greater Middle East Initiative: Regime Chance, Neoliberalism And Us Global Hegemony”, The Turkish Yearbook of International Relations, vol. 36, 2005, pp. 37-71: Krauer-Pacheco K., Turkey as a Transit Country and Energy Hub: The Link to Its Foreign Policy Aims, in Forschungsstelle Osteuropa Bremen, Arbeitspapiere und Materialien № 118, 2011, pp. 28-29.
ԱՄՆ-ի էներգետիկ տեղեկատվության վարչության (US EIA) տվյալներով՝ 2015 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ Թուրքիայի նավթի և գազի պաշարները համապատասխանաբար կազմում են շուրջ 296 միլիարդ բարել և 6.17 միլիարդ մ3 : Տե՛ս http://www.eia.gov/beta/international/country.cfm?iso=TUR (22.09.2015)
Soysal M., “The Future of Turkish Foreign Policy”, in Martin L. G., Keridis D. (eds.), The Future of Turkish Foreign Policy, The MIT Press, 2004, pp. 37–46.
Roberts J., “The Turkish Gate: Energy Transit and Security Issues”, CEPS EU-Turkey Working Papers, № 11, 2004, p. 1.
Coşkun B., “Energizing the Middle East: Iran, Turkey and Persian Gulf States”, Turkish Policy Quarterly, vol. 9, № 2, 2010, p. 76.
Winrow G., “The Southern Gas Corridor and Turkey’s Role as an Energy Transit State and Energy Hub”, Insight Turkey, vol. 15, № 1, 2013, p. 145.
Տվյալները 2015 թ. հունվարի 20-ի իր ելույթում հաղորդել է երկրի նախագահ Ռ. Թ. Էրդողանը: Տե՛ս “Milletimizin Feraseti ve Hükümetimizin Dirayetiyle Sıkıntıları Aşarak 2023 Hedeflerimiz Doğrultusunda Kararlılıkla Yürüyeceğiz”, ԹՀ նախագահի պաշտոնական կայք, 20.01.2015, http://www.tccb.gov.tr/haberler/170/91989/ milletimizin-feraseti-ve-hukumetimizin-dirayetiyle-sikintilari-asarak-2023- hedeflerimiz-dogrultusund.html?c=584 (22.09.2015):
Coşkun B., Carlson R., նշվ. աշխ., էջ 214: 26Bilgin, M., “New prospects in the political economy of inner-Caspian hydrocarbons and western energy corridor through Turkey”, Energy Policy, vol. 35, № 12, 2007, p. 6383.
Մասնագիտական գրականության մեջ Թուրքիան երբեմն համեմատվում է հարևան տարածաշրջանների էներգետիկ ռեսուրսները «խմող ծարավ մարդու» հետ: Տե՛ս Han A., “Turkey’s Energy Strategy and the Middle East: Between a Rock and a Hard Place”, Turkish Studies, vol. 12, № 4, 2011, pp. 604-605: 28Bahgat G., “Iran-Turkey Energy Cooperation: Strategic Implications”, Issue Middle East Policy, Middle East Policy, vol. 21, № 4, 2014, p. 121.
Larrabee S., Naderp A., “Turkish-Iranian Relations in a Changing Middle East”, RAND Corporation, 2013, pp. 5-7, http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/ research_reports/RR200/RR258/RAND_RR258.pdf (22.09.2015): 30Kane S., “The Coming Turkish-Iranian Competition in Iraq”, Special Report 276, United States Institute of Peace, 2011, http://www.usip.org/sites/default/files/ Turkish_Iranian_Competition.pdf (22.09.2015):
“Four potential effects of the Iran nuclear deal on Turkey”, Hürriyet Daily News, 20.07.2015, http://www.hurriyetdailynews.com/four-potential-effects-of-the-irannuclear-deal-on-turkey.aspx?PageID=238&NID=85626&NewsCatID=359 (22.09.2015):
İşeri E., “Addressing pipeline security regime of the prospective regional energy hub Turkey”, Security Journal, vol. 28, 1-15, 2015, pp. 8-10.
Paaschea T., Mansurbegb H., “Kurdistan Regional Government–Turkish energy relations: a complex partnership”, Eurasian Geography and Economics, vol. 55, № 2, 2014, pp. 111–132.
Delanoë I., “The Syrian Crisis: A Challenge to the Black Sea Stability”, Policy Brief 02 (February 2014), Center for International and European Studies, pp. 4-5, http://www.khas.edu.tr/cms/cies/dosyalar/files/CIESPolicyBrief02.pdf (22.09.2015):
Այս մասին մանրամասն տե՛ս Tagliapietra S., “Towards a New Eastern Mediterranean Energy Corridor?”, FEEM Note Di Lavoro 2013.012, http://www.feem.it/getpage.aspx?id=5321&sez=Publications&padre=73 (22.09.2015):
Coşkun B., “Energizing the Middle East: Iran, Turkey, and Persian Gulf States”, Turkish Policy Quarterly, vol. 9, № 2, 2010, p. 72. 372011 թ. սկզբին այն ժամանակ դեռ Թուրքիայի վարչապետ Ռ. Թ. Էրդողանը Քուվեյթում հայտարարել էր, թե «մենք իրար բավարար ենք»՝ նկատի ունենալով ածխաջրատների հնարավոր արտահանումն ու սպառումը: Տե՛ս “Erdoğan: Biz bize yeteriz!”, Vatan, 12.01.2011, http://www.gazetevatan.com/erdogan--biz-bize-yeteriz-- 352350-gundem/ (22.09.2015): 382014 թ. դրությամբ միայն Մերձավոր Արևելքում է կենտրոնացած աշխարհի նավթի ապացուցված պաշարների 47.7% և բնական գազի ապացուցված պաշարների 42.7% տոկոսը: Տե՛ս BP Statistical Review of World Energy, 2015, p. 6, p. 20, http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/Energy-economics/statistical-review2015/bp-statistical-review-of-world-energy-2015-full-report.pdf (22.09.2015):
Իսկ հայտնի է, որ խողովակաշարերը բավական թանկ «հաճույք» են, և դրանց կառուցումն արդարացված է միայն երկարաժամկետ մատակարարումների նկատմամբ որոշակի վստահության առկայության պայմաններում: Տե՛ս Peimani H., The Caspian pipeline dilemma: political games and economic losses, Praeger Publishers, 2001, p. 97
Dorian, J.P., “Central Asia: a major emerging energy player in the 21st century”, Energy Policy, vol. 34, № 5, 2006, pp. 544–555.
Bilgin, M., “The Emerging Caspian Energy Regime and Turkey's New Role”, The Turkish Yearbook of International Relations, vol. 34, 2003, pp. 1-22.
Mavrakis D., Thomaidis F., Ntroukas I., “An assessment of the natural gas supply potential of the south energy corridor from the Caspian Region to the EU”, in Energy Policy, vol. 34, № 13, 2006, pp. 1671–1680
Meissner H., “The Resource Curse and Rentier States in the Caspian Region: A Need for Context Analysis”, GIGA working papers, № 133, 2010, p. 17 44Bilgin, M., “New prospects…”, p. 6384.
Այս մասին մանրամասն տե՛ս Afshar H. “The Caspian dispute: is doctrinal analysis too late or can we turn back the hands of time?”, New York Law School Review, vol. 48, 2003-2004, pp. 755-775.
Jonson L., “The new geopolitical situation in the Caspian region”, in Chufrin G. (ed.), The Security of the Caspian Sea Region, Oxford University Press, 2001, p. 11; Kubicek P., “Energy politics and geopolitical competition in the Caspian Basin”, Journal of Eurasian Studies, vol, 4, № 2, 2013, pp. 174-177.
Հետխորհրդային երկրների վերաբերմամբ կիրառվող այս անվանման և դրա իմաստաբանական առանձնահատկությունների մասին տե՛ս Гусейнов Г., «Карта нашей Родины и «граница на замке»: превращения идеологемы», в Бредникова О., Воронков В. (ред.), Кочующие границы: Сборник статей по материалам международного семинара, ЦНСИ, Труды, вып. 7, СПб., 1999, с. 70-76.
Iseri E., “The US Grand Strategy and the Eurasian Heartland in the Twenty-First Century”, Geopolitics, № 14, 2009, p. 35. 49BP’s Energy Outlook 2030, 2013, p. 11, http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf /Energy-economics/Energy-Outlook/BP_Energy_Outlook_Booklet_2013.pdf (22.09.2015):
Edwards M., “The New Great Game and the new great gamers: disciples of Kipling and Mackinder”, Central Asian Survey, № 22 (1), 2003, p. 83.
Xuetang G., “The Energy Security in Central Eurasia: The Geopolitical Implications to China’s Energy Strategy”, China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 4, № 4, 2006, pp. 117-137.
Bayraktar G., “Hazar’daki jeopolitik mücadelenin Türkiye’nin enerji güvenliğine etkileri”, Stratejik Öngörü Dergisi, Sayı 11, 2007, s. 83-93.
Davutoğlu A., Stratejik Derinlik: Türkiye'nin Uluslararası Konumu, 96. baskı, Küre Yayınları, 2011, s. 181.
Bilgin, M., “The Emerging Caspian Energy Regime…”, p. 5.
Հենց այդ օրն է ադրբեջանական նավթն առաջին անգամ հասել թուրքական Ջեյհան նավահանգիստ՝ “Bakü-Tiflis-Ceyhan hattında, petrol son noktaya ulaştı”, Hürriyet, 28.05.2006, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/4488076.asp?m=1&gid=69 (22.09.2015):
Նավթամուղի բաժնետերերն են BP (Մեծ Բրիտանիա)՝ 30.1 %, Ադրբեջանի ազգային նավթային ընկերություն (SOCAR, Ադրբեջան)՝ 25 %, Chevron (ԱՄՆ)՝ 8.9 %, Statoil (Նորվեգիա)՝ 8.71 %, Թուրքիայի նավթային անանուն միավորում (TPAO, Թուրքիա)՝ 6.53 %, Eni (Իտալիա)՝ 5 %, Total (Ֆրանսիա)՝ 5 %, Itochu (Ճապոնիա)՝ 3.4 %, Inpex (Ճապոնիա)՝ 2.5 %, ConocoPhillips (ԱՄՆ)՝ 2.5 %, ONGC (Հնդկաստան)՝ 2.36 %: Տե՛ս http://www.bp.com/en_az/caspian/operationsprojects/pipelines/BTC.html (22.09.2015):
Kötens F., Boru Hattı Projelerinin Hazar Havzası Jeopolitik ve Jeoekonomisindeki Rolü, Avrasya İncelemeleri Dergisi, II/1, 2013, s. 73. 58Souleimanov E., Kraus J., “Turkey: An Important East-West Energy Hub”, Middle East Policy, vol. 19, № 2, 2012, p. 158.
Նախագծի մասին տե՛ս BP-ի պաշտոնական կայքում՝ http://www.bp.com/en_az/caspian/operationsprojects/pipelines/BTC.html (22.09.2015):
Perovic J., Orttung R., “Russia’s Role for Global Energy Security”, in Wenger A., Orttung R., Perovic J., Energy and the Transformation of International Relations: Toward a New Producer–Consumer Framework, Oxford University Press, 2009, p. 119.
Նեղուցների կարգավիճակի մասին Մոնտրյոյի 1936 թ. կոնվենցիայի համաձայն Թուրքիան խաղաղ պայմաններում պարտավորվում է թույլատրել բոլոր քաղաքացիական նավերի անխոչընդոտ անցումը Բոսֆորով և Դարդանելով (բաժին 1, հոդված 2, կոնվենցիայի տեքստը տե՛ս http://sam.baskent.edu.tr/ belge/Montro_TR.pdf (10.06.2015): Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհանի շահագործումը նեղուցներով անցնող լցանավերի թիվը նվազեցրել է տարեկան 350-ով (տե՛ս “Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatti, Türkiye Boğazlarinin Rahatlamasini Sağlayacak” Թուրքիայի կառավարության մամուլի և տեղեկատվության գլխավոր վարչության կայք, 09.07.2006, http://www.byegm.gov.tr/turkce/haber/bak-tfls-ceyhan-petrol-boruhatti-trkye-boazlarinin-rahatlamasini-salayacak/19542 (22.09.2015):
Նախագծի պաշտոնական կայք՝ http://www.btc.com.tr/eng/project.html (22.09.2015):
Peimani H., “The Caspian pipeline dilemma: political games and economic losses”, Praeger Publishers, 2001, p. 2.
Keppler J., “International relations and security of energy supply: Risks to continuity and geopolitical risks”, External study of the Directorate-General for External Policies of the Union, European Parliament, 2007, p. 15.
Старченков Г., «Каспийская нефть в региональной экономике и мировой политике», Центральная Азия и Кавказ, № 1 (43), 2006, с. 11.
Սանգաչալի կայանը ԲԹՋ և ԲԹԷ խողովակաշարերի առաջին մղիչ հանգույցն է և կապված է Ազերի-Չըրագ-Գյունեշլի նավթի և Շահ Դենիզ գազի դաշտերի հետ: Հատկանշական է, որ, ՎիքիԼիքսի տվյալներով, այն դասվում է արտերկրում ԱՄՆ-ի համար ծայրաստիճան կարևորություն ներկայացնող օբյեկտների թվին (տե՛ս https://wikileaks.org/plusd/cables/09STATE15113_a.html (22.09.2015)):
Նախագծի բաժնետերերն են BP (Մեծ Բրիտանիա)՝ 28.8 %, Թուրքիայի նավթային անանուն միավորում (TPAO, Թուրքիա)՝ 19 %, Petronas (Մալայզիա)՝ 15.5 %, AzSCP (Ադրբեջան)՝ 10 %, Lukoil (Ռուսաստան)՝ 10 %, NICO (Իրան)՝ 10 %, SGC Midstream (Ադրբեջան)՝ 6.7 % Տե՛ս http://www.bp.com/en_az/caspian/operationsprojects/pipelines/SCP.html (22.09.2015):
Տե՛ս ԹՀ ԱԳՆ կայքում տեղադրված այդ երկրի էներգետիկ ռազմավարությունը՝ http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa (22.09.2015):
Տե՛ս http://www.bp.com/en_az/caspian/operationsprojects/pipelines/SCP.html (22.09.2015):
“Güney Kafkas Doğalgaz Boru Hattı'nın temel atıldı”, Hürriyet, 22.09.2014, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/27242240.asp (22.09.2015):
Տե՛ս http://www.bp.com/en_az/caspian/operationsprojects/pipelines/SCP.html (22.09.2015):
Սպասվում է, որ 2018 թ. սկզբին Հարավային գազային միջանցքը Հարավկովկասյան, Տրանսանատոլիական և Տրանսադրիատիկ խողովակաշարերով բնական գազ է հասցնելու եվրոպական շուկա: Տե՛ս Roberts J., “The Southern Corridor: Baku-Tbilisi-Ceyhan’s Gas Legacy”, in Turkish Policy Quarterly, vol. 11, № 2, 2012, pp. 77-86:
“BP reopens Georgia gas pipeline”, BBC News, 14.08.2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7561466.stm (22.09.2015):
Sokov N., “The South Caucasus Corridor after the Russian-Georgian War”, PONARS Eurasia Policy Memo № 49, 2008, p. 3.
Վրաստանի ՆԳՆ հայտարարությունը տե՛ս http://police.ge/en/shss-s-sainforatsioanalitikuri-departamentis-direqtori-saokupatsio-khazis-mimdebare-soflebshi-arsebulvitarebas-adgilze-gaetsno/8474 (22.09.2015):
“BTC hattında patlama”, Habertürk, 06.08.2008, http://www.haberturk.com/ekonomi/makro-ekonomi/haber/89774-btc-hattinda-patlama (22.09.2015):
“Bakü-Tiflis-Kars-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı'nda patlama meydana geldi”, Habertürk, 04.08.2015, http://www.haberturk.com/gundem/haber/1111041-baku-tifliskars-erzurum-dogalgaz-boru-hattinda-patlama-meydana-geldi (22.09.2015):
Տե՛ս https://ec.europa.eu/energy/en/topics/imports-and-secure-supplies (22.09.2015):
Dellecker A., Gomart Th., “Russian Energy Security and Foreign Policy”, Routledge, 2011, p. 76.
Yenikeyeff Sh., “Kazakhstan’s Gas: Export Markets and Export Routes”, Oxford Institute for Energy Studies, 2008, pp. 68-70.
Sikorski T., “Prospects of the Trans-Caspian Gas Pipeline”, PISM Bulletin № 49 (266), p. 498.
Պատահական չէ, որ գազամուղի թեման մշտապես ուշադրության կենտրոնում է եղել Թուրքիայի ու Թուրքմենստանի ղեկավարների հանդիպումների ժամանակ: Տե՛ս "Türkiye Olarak Türkmenistanlı Kardeşlerimizin Yanındayız", ԹՀ նախագահի պաշտոնական կայք, 03.03.2015, http://tccb.gov.tr/haberler/410/29615 /turkiyeolarak-turkmenistanli-kardeslerimizin-yanindayiz.html (22.09.2015):
Տե՛ս էներգետիկայի հարցերով նախորդ եվրահանձնակատար Գյունթեր Էթինգերի հայտարարությունը՝ http://europa.eu/rapid/press-release_IP-11- 1023_en.htm?locale=en (22.09.2015):
Թուրքմենստանն անգամ մտադրություն է հայտնել հարցի լուծումը հանձնել միջազգային արբիտրաժային դատարանին: Տե՛ս Valiyev A., “Azerbaijan and Turkmenistan’s Dispute over the Caspian Sea”, PONARS Eurasia Policy Memo № 87, 2009:
Аваков Р., Лисов А. (ред.), Россия и Закавказье в современном мире, Москва, 2002, с. 163.
Տե՛ս Ռուսաստանի ԱԳՆ հայտարարությունը՝ http://www.mid.ru/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw /content/id/1406602 (22.09.2015):
Տե՛ս http://www.turkmenistan.gov.tm/?id=8463 (22.09.2015):
Տե՛ս «Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագրի հոդվածներ 19» (viii, ix, x) և 20 (x, ix)՝ http://eeas.europa.eu/statements-eeas/docs/iran_agreement/iran_ joint-comprehensive-plan-of-action_en.pdf (22.09.2015):
hiriyev Z., “Turkmenistan, Turkey and Azerbaijan: A Trilateral Energy Strategy?”, Eurasia Daily Monitor vol. 12, № 45, 2015.
“The Trans-Caspian Pipeline: Technically Possible, Politically Difficult”, Radio Free Europe / Radio Liberty, 24.05.2015, http://www.rferl.org/content/turkmenistan-naturalgas-europe-pipeline-tcp/27033746.html (22.09.2015):
Այս և հաջորդ ենթաբաժիններում քննարկվող խողովակաշարերն աշխարհագրական անմիջական առնչություն չունեն Կասպից ծովի հետ, սակայն, սնվելով ներկասպյան ենթահամակարգի էներգետիկ աղբյուրներից, ավանդաբար դիտարկվում են հենց այդ համատեքստում: Տե՛ս Belet N., “Avrupa Birliği ve Enerji Arzı Güvenliği Açısından Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı” Proceedings of International Academic Conference on Economics, Management and Marketing in Prague, 2014, pp. 999-1008 և Kusznir J., “TAP, Nabucco West, and South Stream: The Pipeline Dilemma in the Caspian Sea Basin and Its Consequences for the Development of the Southern Gas Corridor”, Caucasus Analytical Digest, № 47, 2013:
Yeni F., “Thinking Beyond TAP: Turkey’s Role in the Southern Energy Corridor”, Istituto Affari Internazionali, Working Papers 13 | 32, 2013.
“Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı için imzalar atıldı”, Zaman, 26.12.2011, http://www.zaman.com.tr/ekonomi_trans-anadolu-dogalgaz-boru-hatti-icin-imzalaratildi_1219888.html (22.09.2015):
Winrow G., նշվ. աշխ., էջ 151:
Տե՛ս նախագծի պաշտոնական կայքը՝ http://www.tanap.com/tanap-projesi/tanapnedir/ (22.09.2015):
ԹԱՆԱՓ-ի բաժնետերերն են Ադրբեջանի ազգային նավթային ընկերությունը (SOCAR, Ադրբեջան)՝ 58 %, խողովակաշարերով նավթի տեղափոխման անանուն ընկերությունը (BOTAŞ, Թուրքիա)՝ 30 % և BP-ն (Մեծ Բրիտանիա)՝ 12 %: Տե՛ս Rzayeva G., The Outlook for Azerbaijani Gas Supplies to Europe: Challenges and Perspectives, The Oxford Institute for Energy Studies, 2015, p. 25:
Քննարկվող հնարավոր նախագծերն էին Տրանսադրիատիկ, «Նաբուկոարևմուտք», «Հարավ-արևմտյան Եվրոպա» ու Թուրքիա-Հունաստան-Իտալիա խողովակաշարերը: Տե՛ս Coe Ch., “Botas, SOCAR plan gas pipeline across Turkey”, The Former Soviet Union Oil & Gas Monitor, № 657, 2011, p. 3:
“TANAP, Trans-Adriyatik Boru Hattı'na Bağlanacak”, Haberler, 08.07.2013, http://www.haberler.com/tanap-trans-adriyatik-boru-hatti-na-baglanacak-haberi/ (22.09.2015):
“TANAP Projesi Ortaklar Anlaşması imzalandı”, Akşam, 13.05.2015, http://www.aksam.com.tr/finans/tanap-projesi-ortaklar-anlasmasi-imzalandi/haber389327 (22.09.2015):
“Tarihi projenin Türkiye ayağında ilk adım atıldı”, Milliyet, 17.03.2015, http://www.milliyet.com.tr/tarihi-projenin-turkiyeayaginda/siyaset/detay/2029809/default.htm (22.09.2015):
Տե՛ս “Türkiye-Azerbaycan-Türkmenistan Üçlü Dışişleri Bakanları Toplantısı Aşkabat'ta gerçekleştirildi”, ԹՀ ԱԳՆ պաշտոնական կայք, 29.01.2015, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_azerbaycan_turkmenistan-uclu-disisleri-bakanlaritoplantisi-askabat_ta-gerceklestirildi.tr.mfa (22.09.2015):
Sevim T., “Importance of TANAP in Competition Between Russia and Central Asia”, in International Journal of Energy Economics and Policy, vol. 3, № 4, 2013, p. 356.
Lough J., “Russia’s Energy Diplomacy”, Chatham House, Briefing Paper, May 2011, p. 8.
Koch F., “Turkish Stream and its implications for the EU”, European Policy Brief, № 34, 2015, p. 5.
Dorsman A., Gök T., Karan M. (eds.), Perspectives on Energy Risk, Springer Science & Business Media, 2014, p. 136.
Տե՛ս ԵՄ-Թուրքիա բարձր մակարդակի էներգետիկ երկխոսության և ռազմավարական էներգետիկ համագործակցության մասին հայտարարությունը՝ https://ec.europa.eu/commission/2014-2019/arias-canete/announcements/eu-turkeyhigh-level-energy-dialogue-and-strategic-energy-cooperation_en (22.09.2015):
“Fitch: Major Iranian Gas Exports Will Take At least Five Years”, Reuters, 10.07.2015, http://www.reuters.com/article/2015/07/10/idUSFit92836320150710 (22.09.2015):
Sartori N., “Energy and Politics: Behind the Scenes of the Nabucco-TAP Competition”, Istituto Affari Internazionali Working Papers 13 27, 2013.
Տե՛ս նախագծի պաշտոնական կայքը՝ http://www.tap-ag.com/the-pipeline/the-bigpicture/southern-gas-corridor (22.09.2015):
Baghirov E., Osmanov F., Three Dimensions in the Choice of TAP or Nabucco West Pipelines, Caspian Center for Energy and Environment, http://ccee.ada.edu.az/files/articles/534/CCEE_Three_Dimensions_in_the_choise_of_TA P_or_Nabucco_West_final.pdf (22.09.2015):
Belet N., The Basic Parameters of European Security of Energy Supply: The Trans Adriatic Pipeline Project-TAP-, European Journal of Research on Education, 2014, № 2, p. 92. 112Տե՛ս նախագծի պաշտոնական կայքը՝ http://www.tap-ag.com/the-pipeline/projecttimeline (22.09.2015):
Այսպես կոչված «Մեծ սևծովյան տարածաշրջանը» տարածվում է Բակլաններից մինչև Կովկաս և Ուկրաինայից ու Ռուսաստանից մինչև Անատոլիա՝ ընդգրկելով նաև ծովի ափերը անմիջականորեն չեզերող մի շարք երկրներ: Տե՛ս King Ch., “ The Wider Black Sea Region in the Twenty-First Century”, in Hamilton D., Mangott G. (eds), “The Wider Black Sea Region in the 21st Century: Strategic, Economic, and Energy Perspectives”, Washington, D.C., Center for Transatlantic Relations, 2008, p. 2.
Flikke G., Wigen E., Blakkisrud H., Kolstø P., The Shifting Geopolitics of the Black Sea Region, Report for Norwegian Institute of International Affairs, 2011.
Terterov M., Van Pool J., Nagornyy S., “Russian Geopolitical Power in the Black and Caspian Seas Region: Implications for Turkey and the World”, Insight Turkey, vol. 12, № 3, 2010, pp. 192-197.
Ulger F., “Euro-Atlantic Strategy for the Black Sea Region”, Yale Journal of International Affairs, vol. 2, № 2, 2007, pp. 57-68.
Davutoğlu A., նշվ. աշխ., էջ 161:
Gavras P., “Partners Far Apart: Economic Development in the Eastern Partnership’s States of the Black Sea Region”, in Balcer A., “The Eastern Partnership in the Black Sea Region: towards a New Synergy”, DemosEUROPA - Centre for European Strategy, Warsaw, 2011, p. 21.
Sanders D., “Maritime Power in the Black Sea”, Ashgate Publishing, 2014, p. 7.
Larrabee S., “NATO and Black Sea Security”, in Hamilton D., Mangott G. (eds), “The Wider Black Sea Region in the 21st Century: Strategic, Economic, and Energy Perspectives”, Washington, D.C., Center for Transatlantic Relations, 2008, pp. 277-292.
Ռազմակայանի կարգավիճակի խնդիրը ԽՍՀՄ փլուզումից ի վեր միշտ էլ գտնվել է ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների ծիրում (այս մասին մանրամասն տե՛ս Дубинин Ю., «Как была заложена правовая основа российско - украинских отношений», Международная жизнь, № 7, 2008, c. 57-76): 2010 թ. ապրիլին Խարկովում երկու երկրների նախագահների ստորագրած պայմանագրով Ղրիմում Ռուսաստանի զինվորական ներկայության ժամկետը երկարաձգվել էր ևս 25 տարով՝ «Срок пребывания Черноморского флота РФ в Крыму продлен на 25 лет», РИА Новости, 21.04.2010, http://ria.ru/politics/20100421/225097864.html (22.09.2015):
Vladova G., “A Region at a Crossroad: New Realities and Policies for the Black Sea Region”, in Tarrósy I., Milford S. (eds.) “Old Neighbours - New Policies in the Countries along the Danube and the Black Sea Region”, Publikon Books, 2014, pp. 83-84.
Karbuz S., “Losing the Energy Battle: How and Why the US and EU Need to Engage the Black Sea Region”, Journal of Energy Security, 26.07.2010, http://www.ensec.org/index.php?option=com_content&view=article&id=255:losingthe-battle-why-and-how-the-united-states-and-europe-need-to-engage-the-black-searegion&catid=108:energysecuritycontent&Itemid=365 (22.09.2015):
Dimitrios T., “The 'security paradoxes' of the Black Sea region”, Southeast European and Black Sea Studies, vol 9, № 3, 2009, p. 226.
Umbach F., “The Black Sea Region and the Great Energy Game in Eurasia” in Balcer A. (ed.), “The Eastern Partnership in the Black Sea Region: towards a New Synergy”, DemosEUROPA - Centre for European Strategy, Warsaw 2011, p. 21.
Lesser I., “Global Trends, Regional Consequences: Wider Strategic Influences on the Black Sea”, Xenophon Paper, № 4, November 2007, International Centre for Black Sea Studies publications, p. 13.
Vlad L., Hurduzeu Gh., Josan A., “Geopolitical reconfigurations in the Black Sea Area at the beginning of the 21st century”, Romanian Review on Political Geography XI, № 1, 2009, p. 75.
«Թուրքիան հույժ կարևորություն է ներկայացնում, երբ խոսքը վերաբերում է գլոբալ առանցքային էներգետիկ խնդիրներին: Թուրքիան նաև էներգետիկ աշխարհաքաղաքականության կենտրոնում է»: Տե՛ս Yıldız T., “Turkey’s Energy Policy, Regional Role and Future Energy Vision”, Insight Turkey vol. 12. № 3, 2010, p. 16:
Çelikpala M., “Turkey and the New Energy Politics of the Black Sea Region”, CIES Neighborhood Policy Papers 05, 2013, p. 5.
Davutoğlu A., “Türkiye merkez ülke olmalı”, Radikal, 26.02.2004, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=107581 (22.09.2015):
Այս մասին մանրամասն տե՛ս Skalamera M., The Russian Reality Check on Turkey's Gas Hub Hopes, Policy Brief, Belfer Center for Science and International Affairs, January 2016.
Ռուս-թուրքական գազային համագործակցության պատմության մասին տե՛ս Գազպրոմի պաշտոնական կայքում՝ http://www.gazpromexport.ru/partners/turkey/ (22.09.2015):
Legvold R., “Great Power Stakes” in Central Asia”, in Legvold R., (ed.), “Thinking Strategically: The Major Powers, Kazakhstan, and the Central Asian Nexus”, The MIT Press, 2003, p. 15.
Նախագծի մասին տե՛ս Գազպրոմի պաշտոնական կայքում՝ http://www.gazprom.ru/about/production/projects/pipelines/blue-stream/ (22.09.2015):
Դրա ցամաքային այլընտրանքի հնարավոր ուղին էր Իզոբիլնիյ-ԲաթումիԷրզրում: Տե՛ս Расизаде А., «Миф об углеводородном изобилии каспия и геополитическая стратегия "трубы"», Центральная Азия и Кавказ, № 4 (16), 2001, http://www.ca-c.org/journal/2001/journal_rus/cac-04/02.rasru.shtml (22.09.2015):
Bacik G., Bulent A., “The Impediments to Establish an Energy-Regime in Caucasia” in Hetland J., Gochitashvili T. (eds.), “Security of Natural Gas Supply through Transit Countries”, Kluwer Academic Publishers, 2004, p. 346.
Калугин П. Е., «Становление и развитие российско-турецких экономических отношений в энергетической сфере», Россия и Восток: взгляд из Сибири: материалы Всерос. науч. конф., посвящ. 30-летию Центра Азиат.-Тихоокеан. исслед. ИГУ, Иркутск, 2010, с. 80.
“Mavi Akım resmen hayata geçirildi”, Milliyet, 17.11.2005, http://www.milliyet.com.tr/2005/11/17/son/sontur33.html (22.09.2015):
Özdemir V., “The Blue Stream natural gas pipeline: implications on energy security and foreign policy”, Journal of Central Asian and Caucasian Studies, vol. 2, № 3, 2007, pp. 138-139.
Socor V., “Gazprom, Turkey Revive and Reconfigure Blue Stream Two”, Eurasia Daily Monitor, vol. 6, № 154, 2009.
Torbakov I., “Making Sense of the Current Phase of Turkish-Russian Relations”, Occasional Paper by The Jamestown Foundation, 2007, p. 8.
Öz B., “Pipelines Diplomacy in Turkey-Russian Federation Relations”, in Işıksal H., Örmeci O., (eds.), “Turkish Foreign Policy in the New Millennium”, Peter Lang, 2015, pp. 454-455.
Տվյալները՝ ըստ ԱՄՆ-ի Էներգետիկական տեղեկատվության պետական վարչության՝ http://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=TUR (22.09.2015):
“Katar'la doğalgaz anlaşması imzalandı, vizeler kaldırıldı”, Milliyet, 02.12.2015, http://www.milliyet.com.tr/katar-la-dogalgazanlasmasi/ekonomi/detay/2157251/default.htm (14.05.2016):
Տարեկան 63 միլիարդ խորանարդ մետր թողունակությամբ և 16 միլիարդ եվրո նախահաշվային արժեքով այս նախագիծը, որով նախատեսվում էր ռուսական գազը Անապայի շրջանից հասցնել բուլղարական Վառնա և ապա՝ Ավստրիա ու Իտալիա, հայտնվեց փակուղում եվրոպական երկրների ոչ միանշանակ դիրքորոշման հետևանքով: 2014թ. ապրիլին, օրինակ, համապատասխան բանաձև էր ընդունվել Եվրախորհրդարանի կողմից՝ կոչ անելով սառեցնել գազամուղի շինարարական աշխատանքները (http://www.europarl.europa.eu/news/en/newsroom/content/20140411IPR43468/html/Ukraine-MEPs-call-for-EU-sanctions-againstRussian-energy-firms (22.09.2015):
«Путин: Россия не может продолжать реализацию проекта "Южный поток"», ТАСС, 01.12.2014, http://tass.ru/ekonomika/1615074 (22.09.2015):
«РФ отказалась от "Южного потока", газ в Европу пойдет через Турцию», РИА Новости, 02.12.2014, http://ria.ru/economy/20141202/1036071445.html (22.09.2015):
“İşte Türk akımı”, Hürriyet, 05.12.2014, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/27697527.asp (22.09.2015):
Ulchenko N., “From South Stream to Turkish Stream: Underlying Reasons and Consequences of Transformation”, Russian Analytical Digest, № 163, pp. 7-8.
Hafner M., Tagliapietra S., “Turkish Stream: What Strategy for Europe?”, FEEM Working Paper № 050.2015, pp. 6-13.
Koch F., նշվ. աշխ., էջ 1-2: 152ԵՄ անդամ 8 երկիր իր էներգետիկ համալիրի գազային հատվածի 60 % և ավելիով կախված է ռուսական մատակարարումից, այդ թվում՝ Ֆինլանդիան և Բալթյան երկրները՝ 100%, Չեխիան, Սլովակիան, Բուլղարիան՝ 80-100%, Ավստրիան և Հունաստանը՝ 60-80%-ով: Տե՛ս “Here Are The Countries That Would Be Most Affected By A Russia Gas Disruption”, Business Insider, 20.07.2014, http://www.businessinsider.com/europe-country-dependence-on-russian-gas-2014-7 (22.09.2015):
“Turkish Stream in execution stage, says Gazprom”, Hürriyet Daily News, 25.02.2015, http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-stream-in-execution-stage-saysgazprom.aspx?pageID=238&nID=78867&NewsCatID=348 (22.09.2015):
թ. սկզբին Դավոսի համաշխարհային տնտեսական համաժողովի ընթացքում «Ուոլ Սթրիթ Ջորնալ» պարբերականին տված հարցազրույցում Եվրահանձնաժողովի փոխնախագահ Մարոշ Շևչովիչը, խոսելով «Թուրքական հոսք» նախագծի մասին հայտարարել էր. «Առաջին գնահատականն այն է, որ դա չի աշխատի»: Տե՛ս “EU Energy Chief Plays Down Practicality of Proposed RussiaTurkey Pipeline”, The Wall Street Journal, 22.01.2015, http://www.wsj.com/articles/euofficial-plays-down-practicality-of-proposed-russia-turkey-pipeline-1421951735 (22.09.2015):
“Türk Akımı donduruldu”, Hürriyet, 13.11.2015, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/30042596.asp (22.09.2015):
Koch F., նշվ. աշխ., էջ 3:
Wuensch C., “Turkish Stream: Ankara Trying to Balance East and West”, Center for Strategic and International Studies, 10.07.2015, http://csis.org/files/publication/150710_Turkish_Stream_Ankara_Trying_Balance_East_ West.pdf (22.09.2015):
Pourzitakis S., “The Energy Security Dilemma of Turkish Stream”, Carnegie Europe, 28.07.2015, http://carnegieeurope.eu/strategiceurope/?fa=60861 (22.09.2015):
Blank S., “South Stream, Russia and Turkey: What Does The Deal Mean?”, Turkey Analyst, vol. 7, № 22, http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analystarticles/item/361-south-stream-russia-and-turkey-what-does-the-deal-mean?.html (22.09.2015):
Bechev D., “Russia and Turkey What does their partnership mean for the EU?”, European Policy Centre Brief, 13.02.2015, http://www.epc.eu/documents/uploads/pub_5304_russia_and_turkey.pdf (22.09.2015):
«В Сирии сбит российский Су-24», Интерфакс, 24.11.2015, http://www.interfax.ru/world/481166 (18.05.2016):
Implications of Downed Russian Jet on Turkey-Russia Relations, Position Paper by the Al Jazeera Center for Studies, 02.12.2015, http://studies.aljazeera.net/mritems/Documents/2015/12/3/20151237323944734Turkey% 20Russia%20Relations.pdf (18.05.2016):
Մասնավորապես, 2016 թ. փետրվարի 24-ին ընկերությունը «Պոսեյդոն» նախագծի շուրջ հուշագիր ստորագրեց իտալական «Էդիսոնի» և հունական «Դեպայի» հետ, որով ծովի հատակով փոխադրվող գազի համար հիմնական տարանցիկ երկիր էր դիտարկվում Հունաստանը: Տե՛ս «"Газпром", Edison и Depa подписали меморандум о поставках газа из РФ», РИА Новости, 25.02.2016, http://ria.ru/economy/20160224/1379917621.html (18.05.2016):
«РФ и Турция подписали соглашение по "Турецкому потоку"», TACC, 10.10.2016, http://tass.ru/ekonomika/3692925 (20.11.2016):
Ռազմավարության տեքստի համար տե՛ս Թուրքիայի ԱԳՆ պաշտոնական կայքը՝ http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa (22.09.2015):
Coşkun B., Carlson R., նշվ. աշխ., էջ 210:
Han A., նշվ. աշխ., էջ 607-608:
Bilgin M., “Turkey’s Energy Strategy: What Difference Does It Make to Become an Energy Transit Corridor, Hub or Center?”, UNISCI Discussion Papers, № 23, 2010, p. 115, p. 128.
Krauer-Pacheco K., նշվ. աշխ., էջ 48-52:
Coşkun B., “Energizing the Middle East...”, p. 76.
Han A., նշվ. աշխ., էջ 614:
Մաքքինդերի հայտնի պնդումը բնագրում ունի հետևյալ տեսքը. «Who rules East Europe commands the Heartland; Who rules the Heartland commands the WorldIsland; Who rules the World-Island commands the World» («Ով կառավարում է Արևելյան Եվրոպան, կառավարում է Տարածքային միջուկը, ով կառավարում է Տարածքային միջուկը, կառավարում է Համաշխարհային կղզին, իսկ ով կառավարում է Համաշխարհային կղզին, կառավարում է Աշխարհը»): Տե՛ս Mackinder H., նշվ. աշխ., էջ. 150:
O’Hara S., “Great game or grubby game? The struggle for control of the Caspian”, Geopolitics 9, № 1, 2004, p. 148.
-4-րդ հավելվածների տվյալները հիմնված են ԱՄՆ-ի Էներգետիկական տեղեկատվության պետական վարչություն կայքի վրա՝ http://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=TUR (22.09.2015):
